دریمه برخه : په افغانستان کي د ترکيی د لیوالتیا لاملونه

 

 

لیکنه :محمدشفیق صادق

په تیرو برخو کي مو ولیکل چې ترکیه اوس مهال  د افغانستان په ګډون په (۱۲) هیوادونو کې سرتیری لری ، چې په ځینو هیوادونو کې د ملګرو ملتونو تر چتر لاندی او ځینو نورو کې د دوه اړخیزه تړونونو په اساس  پاته دي

د یوویشتمي پیړی نوی  ترکیه اوس  په نړی کی له امریکا او فرانسی وروسته دریم هیواد دی چې په ګڼ شمیر کې سرتیری یی د نړی په نورو هیوادونو کې دندي لری  ،د سرتیرو دا ځای په ځای کیدل ، دا ښېې چې ترکیه غواړي په بین المللی ډګر کې خپل پخوانی  ( د عثمانی ترکيی ) ځواک ، نفوذ او مقام  بیرته تر لاسه کړي ، دا په داسی حال کې چې  د  دریمې نړی کمزوری هیوادونه د لویو پخوانیو او اوسنیو استعماری هیوادونو  سیالی اود غیر مستقیم ښکيل د سیاست په اساس داسی د مجبوریت پولي ته رسیدلی چې خامخا باید ومني چې د یوه استعماری هیواد تر څنګ په پاته کیدو د هغوی هری نا مشروع غوښتنې ته مثبت ځواب ووایی ،نو ترکیه په دی سیالی کې د سالم رقابت په ډول تر ټولو نورو لویو هیوادونو مخکې روانه ده ، او هر هیواد کې چې سرتیری یې په دنده بوخت شوی ،د هغه هیواد د خلکو او حکومت زړونه یې ترلاسه کړي .

افغانستان هم یو له هغو هیوادونو څخه دی چې اوس مهال پکښې (۵۰۰) سرتیری یې په دنده بوخت دی او لویه دنده یې د کابل د نړیوال هوایی ډګر ساتل او نظارت دی .

دا چې د ناتو ځواکونه مجبور دی د امریکا سره یو ځای د طالبانو سره د هوکړي له مخې  له افغانستان څخه ووزی ، خو بلی خواته د افغانستان څخه د مکمل لاس اخیستنې هوډ هم نه لری ، له یوه لوری ددوی راتلونکی سیاست او په سیمه کې ددوی موخې دی ته اجازه نه ورکوی  چې افغانستان ترک او د (۵۰) کلونو خواری يی  په اوبو لاهو شی  چې (  د افغان حکومت څخه د مالی ملاتړ او په قطر کي د افغان سربازانو لپاره د روزنی د مرکز غوښتنه د همدی خبری ښکاره دلیل دی ) او ځای یی د دوی رقیب هیوادونه ډک کړي ، نو په هر ډول چي ممکنه وي خپل حضور په دی سیمه کي ساتی . بل خواته  کابل کي د بهرنیو دیپلوماتانو ، سفارتونو او د بهرنیانو لویي سرمایی دی چي د هغو ساتل او امنیت هم دوی ته مهم دی ، له دی هم ویره لری چې داسی نه چې ،د ۱۳۷۱ کال په شان  د توقع په خلاف هر څه په کابل کي ګډ او ددوی دیپلوماتیکومرکزونو او نورو  ملحقاتو ته زیان ورسیږي ..نو له همدی امله مجبور دي په کابل کي د خوندیتوب په موخه یو څوک پریږدی ،  او ددی دندی لپاره ترکیه تر ټولو مناسب انتخاب دی ،ځکه ترکیی  په خپل شل کلن ماموریت کي د افغان حکومت او ولس سره داسی چلند کړی چي کولای شي په راتلونکي کې هم پری باور ولری ، بل لور ته د یوه مسلمان او غیر استعماری هیواد په توګه کولای شی دا ډاډ نور هم پیاوړی او تر لاسه کړی .

 سره ددي چې دا ماموریت خطرونه او مالی لګښت هم غواړی ،خو د مالی لګښت په اړه یې لا پخوا خپل مصارف د ناتو په غاړه اچولی چې پیسې په یې ناتو ورکوي

ترکيه  په دی لوبه کي غواړی په یوه غیشي دوه مرغی وولی ، له یوې خوا به د ناتو هیوادونو ته خپله وړتیا ،او وفاداری ثابته کړي چي پرته له ترکيی دوی نشي کولای ټولی مسئلې حل کړي او د هغو هیوادونو خوله به هم وتړی چي په ناتو کي د ترکيي په مخالفت کي ناری وهی ، بل لور ته به خپلو هغو اهدافو ته هم ورسیږي چي غواړي په اسلامی هیوادونو او منځنې ختیځ کي د مرستی ، حمایی او ملاتړ تر نومونو لاندی دا سیمه چي اوس د لویو استعماری هیوادونو د رقابت مرکز ده ، د ځان سره وتړی او د سیمي د رقیبو هیوادونو په منځ کي ځان را د بره کړی .

کیدای شی افغان حکومت هم د ترکیی په پاته کیدو کي کوم مخالف ونه ښيی او د ارامی او خوښي احساس وکړی ، خو ستونزه د طالبانو سره د تفاهم ده ، ځکه هغوی په زغرده اعلان کړی چي د هیڅ بهرنی هیواد عسکر په افغانستان کي نه منی .نو دا چي ترکیه به وتوانیږي طالبان رضا کړي چي ددوی عسکر ومنی او که نه ؟

 زما  په آند طالبانو تر اوسه دا ښودلی چې له خپلی خبری نه تیریږي ، او کیدای شی په خپل دريځ ودریږي بل خوا د سیمي د نورو هیوادونو ( روسیی ، ایران ، چین ) څخه هم تشویش لری چي د ترکيی په پاته کیدو به دا خلک خپلی لاسوهني پیل کړی ،نو  ترکیی ته دا اجازه ورنه کړی چې عسکر یې پاته شي په دی صورت کي به ترکانو ته هم ګرانه وی چې په زور سره دلته پاته شي ، چي دا کار کیدای شی دوی په زیان تمام شي ، خو  کیدای شی د پردو تر شا د کوم تفاهم له مخي د نورو هیوادونو لکه قطر په منځګړیتوب طالبان هم په دی راضی شی چي د (روسیی ، ایران او هند د پراخ تیری په وړاندي ) د ترکي عسکرو په موجودیت تر یوه وخته سترګې پټې کړی .

تر کومه ځایه چي ماته ښکاری ، ترکیه ددی هوډ نه لری چي له دی سیمي خپل عسکر وباسی له همدی امله غواړی د پاکستان هیواد هم ورسره شریک کړي ،او کیدای شی ، د پاکستان د هیواد سره د ترکيی د شراکت موضوع لا پخوا د دواړ  هیوادونو ترمنځ مطرح شوی وي ، ځکه دواړه هیوادونه  غواړی په سیمه کي په ګډه د( ایران ، روس هند)  مخه ونیسي او ددی مخه نیسی چې نوموړی هیوادونه دا تشه د خپلو ملیشو او غیر مستقیمو مداخلو په واسطه ډکه کړی .<

زما په آند خو دا بهتره ده چي  افغان حکومت او طالبان د یوه دریم ګړی په موجودیت د نوی نظام تر راتلو پوری سلا شی او ددی دریمګړیتوب لپاره د اوس لپاره ترکیه تر ټولو مناسب انتخاب دی ،چي له یوي خوا خلک ورسره حساسیت نه لری ، او د لزوم په صورت کی کولای شی د نه ځواب هم ورته ووایی .  په دی سره به موږ داسی یو دریم ګړی هم لرو چي د ستونزو په مهال مرسته را سره وکړی ، او کیدای شی د ترکیی تر نفوذ لاندی ډلی هم دی ته تشویق شی چي په راتلونکي نظام کي د مخالفت په ځای د صلحي او مسالمت امیز ژوند لاره غوره کړی ، بل خوا په اوسني نړی کې موږ غوندي هیوادونو ته دا ډیره ګرانه ده چي په یوازی سر او پرته د نورو هیوادونو له مرستي او ملاتړ څخه حکومت وکړی ، د جګړو او حکومتونو را چپه کول کوم ستونزمن کار نه دی ، خو د حکومت ساتل او په یوه ملت حکومت کول بیا ګران کار دی ، نو دا چي موږ یو ځل بیا د ښکیلو هیوادونو د ملیشو او دلاسوهنو په ترڅ کي د (۱۳۷۱) کال حالت ته ور نه شو ښه داده چي د ترکیی د هواد سره په مشروط ډول د پاته کیدو نوی هوکړه لاسلیک شی ، همدا اوس موږ وینو چې د پاسنیو دریو هیوادونو سره تړلی ډلی ، په ظاهره د طالبانو د پرمختګ د مخنوی او د نظام د ساتلو په موخه وسلي ویشي ، خو د پردی تر شا د هغه حالت راتلو ته په تمه دي چې افغانستان یو ځل بیا د ګډودي او کورنی جګړی و خواته ورټیل وهی .(  هغه متل دی چي وایی ( یا خودت مرد باش و یا در پهلوی مرد ) .

 

ولی ترکیه غواړي فوځیان یې په افغانستان کي پاته شی ؟( لومړی برخه)

 

لیکنه :محمدشفیق صادق

 په ناتو او نړیوال سیاست  کي د ترکيي  لنډ تاریخي پس منظر

د ترکیی او افغانستان پخوانی او اوسنی اړیکی

په افغانستان کي د ترکيی د لیوالتیا لاملونه 

دا هغه مهم ټکی دی چي په دی  مقاله کي په پری خبری وکړم

لومړی برخه : په ناتو او نړیوال سیاست  کي د ترکيي  لنډ تاریخي پس منظر (لومړی برخه)

له هغې وروسته چی ترکیې په لومړی نړیواله جګړه کي په (۱۹۱۸) کال خپله ماته ومنله  او  تر  ( ۱۹۲۳)   کال پوری د لویو بدلونونو په ترڅ کي یې نظام له عثمانی خلافت څخه سیکولر جمهوریت ته تغیر وکړ د جګړواو  پیاوړو دښمنو(متحدینو ) هیوادونو د بندیزونو ، باجونو او د  تجزیی له امله په سیاسي او نظامي ډګرونو کي ډیره کمزوې شوه ، له همدی امله  په دوهمه نړیواله جګړه کي بی طرفه پاته شوه  ،خو  له دوهمي نړیوالې جګړې وروسته د شوروی اتحاد او د وارسا د بلاک په را دبره کیدو ورته ضمینه مساعده شوه تر څو خپلې  اړیکې له لویدیځې اروپا او د انتلاتنیک د تړون له هیوادونو سره پیاوړې کړې   نو  ددي تړون  سره د یو ځای کیدو او د اعتماد د تر لاسه کولو په موخه یې د امریکا په ملاتړ (۵۰۰۰) سرتیری په (۱۹۵۰) کال د کوریا جګړی ته واستول چې تر (۱۹۵۳) پوری هلته پاته ؤ  ،خو د ځینو نورو منابعو په اساس (۲۱) زره عسکر یې استولی چې (۹۰۰) مړه او (۲۴۴) تنه یی اسران شول [1]( سره ددي چي دا سرتیری د سیکولر ترکیی له خوا چي د اسلام هره نښه پکښې جرم و واستول شول ، خو ترکي عسکرو هلته خپله دنده تر سره او تر ټولو مهم کار یې ،په جنوبي کوریا کي د اسلام د دین د نیالګي کښینول ؤ ترکي عسکر وتوانیدل  د کوریا ځني خلک د اسلام په دین مشرف کړي او بیا هلته دا نیالګی په لویدو شو چي اوس پکښې زرګونه کوریایان د یوه الله عبادت کړي )[2]،  ترکان وتوانیدل د خپلي فداکاری په ښودلو د ناتو او امریکا باور تر لاسه کړی، همدي باور ، د فرانسی غوندی د ځینو هیوادونو د مخالفت سره سره  لاره پرانیسته چي  په (۱۹۵۲) میلادي کال د(ناټو) د سازمان غړیتوب تر لاسه کړي  .[3]

د ناتو سره د ترکیی په یو ځای کیدو ، سره ددی چې د ترکيی هیواد د ګټې په ځای ډیر درانه بارونه په ځان ومنل ، خو د هغه وخت لویدیځ  سره تړلو دیموکراتو او جمهوری غوښتونکو مشرانو د ځان لپاره ډیره لویه بریا وګنله او دا یې د لویدیځ سره د مشارکت لوی امتیاز وباله . ترکیی په دی تړون کي د وارسا د تړون په وړاندي د لومړی کرښی او سپر بڼه درلوده ، د ناتو غړو خپلې خطرناکې وسلي او توغندي د ترکيی په خاوره کي  ځای په ځای کړل او له دی ورآخوا یی په ترکیه  په ناتو کي د حق عضویت لوی بار هم کیښود چي دا حق عضویت  د ترکيی لپاره تر ګټې ډیر لوړ ؤ .

د ترکيی فوځ او مشرانو د تړون څخه وروسته ټوله هڅه دا کوله چي په اورپایی ټولنه کي غړیتوب تر لاسه کړي او دی موخي ته د رسیدو لپاره یې د اسرايلو د رژیم په رسمیت پیژندولو او هغه هیواد ته په ترکیه کي د پراخ واک ورکولو او نورو هلو ځلو په شمول هر هغه څه وکړل چي لویدیځ پری خوشهاله شي ، خو تل به دی موخي ته په رسیدو کي له ماتې سره مخ وه .په اقتصادي  برخه کی یې هم په دی مشارکت کي کومه مهمه ګټه ونه کړه ، ترکیه میلیادونه ډالره د نړیوالو بانکونو او دوستو هیوادونو پوروړې وه ،په سیاسي برخه کي به  په اسلامی هیوادو کي د یوه لویدیځ پلوه هیواد په سترګه او په لویدیځ کي د یوه مسلمان هیواد په سترګه کتل کیدل ، نتر دی چې ونه توانیدل خپلی له لاسه ورکړي خاوری یی بیرته ترلاسه کړي .

په ناتو سازمان کي  ترکان په ناچیز شی رضا شوی  ؤ، او د امریکا په وړاندي خو یی  د نه د ځواب څخه جدي ډډه کوله ، مشرانو یې تل خپله بقا او واک د امریکا سره په ملګرتیا کي لیده نو ځکه به یی په نړیوالو مسئلو کي د امریکا سترګو ته کتل .

د اردوغان له  واکمني څخه د مخه تر ډیره ترکی ځواکونو په بهرني سیاست او پیښو کي لویه ونډه نه درلوده ، یوازی  دا ځواکونه په لږ شمیر کي په شمالی ترکی قبرس او د لبنان په پوله په سوله ساتو ځواکونو کي ګمارل شوی  .

خو له هغه وروسته چي د عدالت او ترقی ګوند واک ته ورسید په دی سیاست کي تغیر راغی  د منفعت تر لاسه کول اود متقابلو منافعو خبره هم را مطرح شوه  ، پارلمان کي د همدی ګوند د غړیو په مخالفت  د عراق  او خلیج په جګړو کي  یې  هسی رول ادا نه کړ څومره چې  امریکا تمه تری درلوده او ترکانو امریکا ته اجازه ورنه کړه چي د دوی له خاوری په عراق یرغل وکړی. بل خوا ترکیې د خپلو نویو مشرانو په موندلو په  اقتصادی ډګر کی هم ښه پرمختګ وکړ ،او وتوانیده چې بهرني پورونه اداء کړي .

په ۲۰۰۱ کال   په افغانستان د  امریکا او لویدیځ د یرغل په مهال د ملګرو ملتونو د سازمان په غوښتنه او د ناتو د سازمان په ملتیا یی (۱۸۴۰-۲۰۰۰) تنه ترکي سرتیري افغانستان ته راغلل ،او د ایساف په چوکاټ کې یې خپله دنده پیل کړه ، په دی حساس وخت کي له یوې خوا ناتو او ملګرو یې په افغانستان کي د اسلامي هیوادونو عسکرو ته ډیره اړتیا درلوده ،تر څو د جورج بوش د نوی صلیبی جګړي د پیل اعلان تصحیح او خپله جګړه توجه کړي   ..ترکانو هم له موقع په استفادی  له یوې خوا خپل ځای د ناټو په سازمان کې پیاوړی کړ ،له بل لوری یې د ترکي شرکتونو په ګمارلو لویی  اقتصادی پروژی هم د ناتو له ملګرو تر لاسه او لویه اقتصادی ګټه یې تر لاسه کړه ، ترکي جنرالان  وتوانیدل چې  دوه ځلی  هر ځل د (۶) میاشتو لپاره د ایساف د ځواکونو قماندانی هم په غاړه واخلی[4]

.له دی ماموریت وروسته د یوګوسلاویا د جګړو په پای کې ترکي سرتیری د ځینو هیوادونو په خوښه او دناتو په چوکاټ کې البانیا ،بوسنیا ،او کوسوو ته هم ورسیدل تر څو هلته د صلحه ساتو ځواکونو رول اداء کړي ..

په (۲۰۱۷) کال ترکان  وتوانیدل د امریکا سره په همغږي د سومالیا هیواد ته هم ځان ورسوی او په افریقا کي خپله تر ټولو لویه اډه جوړه کړي ، دا په داسی حال کي چي امریکا هلته د یوه اشغالګر فوځ په نوم د لوی چلنج سره مخ شوه ، نو همدا ترکانو د ځان لپاره په افریقا کي د پیښې ایښودلو ځای وموند .

په دی کلونو کي ترکانو خپله دفاعي وړتیا او تجربی هم زیاتی کړي او له (۲۰۱۸) کال وروسته یې په نړیوالو پیښو او مسائلو کي  د مشر ورور له خوښې پرته د تصمیم نیونی لړی پیاوړې کړه .

دوی وتوانیدل چي په عراق کي خپل فوځې حضور پیاوړی او تر (۳۰۰۰) تنو عسکر وساتی ، د سوریی په لانجه کې یې هم پراخه سیمه کې خپل عسکری حضور پیاوړی کړ ، له دي وروسته یې د قطر هیواد د حمایی او ملاتړ لپاره په  ( ۲۰۱۵ ) کال (۳۰۰۰) سرتیری واستول چي تر اوسه د ترکاتو لویه اډه ده .

د لیبیا د کورني جګړی په مهال له همغې لومړی ورځې لاس تر زنی پاته نه شوه په لومړی سر کي یې د ټپیانو په درملنه او بشری مرستو اکتفا کوله خو   په ( ۲۰۲۰) کال د لیبیا د هیواد د هغه حکومت سره چي نړیوالو په رسمیت پیژندلی ؤ د یوه تړون په تر سره کولو هغه هیواد ته خپل ځواکونه واستول چي د حکومت په ملاتړ یې د حفتر ځواکونو ته درنه په شا تګ نصیب کړ او تر اوسه هلته پاته دي .

په بله جبهه کي یې د اذربایجان د هیواد په ملاتړ د ارمنستان په خلاف په (۲۰۲۱ ) کال جګړه پیل کړه چي ترکي بي پیلوټه الوتکو پکښې د ماتی ورکولو لوی کردار اداء کړ او ارمنستان یې مجبور کړ چي د اذربایجان له خاوری ووزی .

وروستی ماموریت به بیا په افغانستان کې د پاته کیدو او یا وتلو په هکله وي چې ایا دا ځواکونه به افغانستان څخه ولاړ شی او که به پاته شی ؟

د ترکيی او ناتو اړیکې د اردوغان له واکمنی وروسته له لوړو او ژورو سره مخ دی ، ترکیه غواړي په سیمه کي د دوی ګټې باید د نورو غړو هیوادونو قربانی نه شی ، په (۲۰۱۶) کال په ترکیه کي د ناکامي کودتا وروسته  ، او له روسیی څخه د اس اس ۴۰۰ ډول توغندیو پلورنه  ، په سوریه کي  متضادي ګټې هغه ټکي دي چي امریکا او ترکیه یې ناندریو او تاویل ماویل ته رسولی  . د یونان سره چي د ناتو غړی هیواد دی ، لانجه د نظامی مخامخ کیدو تر بریده ورسیده ، په لیبیا کي د ترکانو مداخله د فرانسي چې د ناتو غړی هیواد دی د لویی غوغا او ناندریو لامل شوه . تر دی ور آخوا په افریقا کي د فرانسي پراخه نظامی حضور او د پخوانیو مستعمرو بیا ترلاس لاندی راوستل د فرانسی اوسني سیاست دی چي ددي سیاست په وړاندې په ډیرو هیوادونو کي وسلوالی مقابلي هم فرانسویان له ننګونو سره مخ کړي ، چي اوس فرانسه ددي لمسولو پړه په ترکانو اچوي او فکر کوي چي ترکیه ددی ټولو لمسولو تر شا ده .ددی ټولو پیښو څخه لیکونکي داسی استنباط کوي چې ترکیه غواړي په نړیوال سیاست کي خپل ځای ولری او ځیني خو په دی اند دي چې د اردوغان په فکر کي بیا د عثماني خلافت د اعادي پلانونه دي .

سره ددې چې د ناتو د ځینو هیوادونو او ترکيي اړیکې له لوړو ژورو سره مخ دي خو ،دواړه پوهیږي چي یو بل ته اړتیا لری ، ناتو په هغو سیمو کې چي د لویدیځ سره حساسیت لری د ترکي ځواکونو تر چتر لاندی خپل فعالیت لری او ترکیه د ناتو  څخه په استفادي غواړي په سیمه کې پخوانی حق او ځواک بیرته ترلاسه کړي او په سیمه خپل نفوذ ولری ..که د ناتو مرسته نه وای نو ترکي ځواکونو ته ګرانه وه چي په خپل سر او پرته له قانوني لارو خپل ځواکونه په (۱۲) هیوادونو کې چي نن پکښې میشت دي ځای پرځای کړي ، بل لور ته ترکي فوځ  په سیمه کې د دوو لویو رقیبو هیوادونو تر منځ چې روسیه او ایران دی واقع دی ، دا دواړه هیوادونه چې تل د سیمې د وراثت دعوه کوي ، که د ناتو ویره نه وي هیڅکله به ترکيي ته اجازه ورنه کړي چې ددوي په ویش رسیدلو سیمو او هیوادونو کي ترکیی سرتیري ځای په ځای شي  همدا لامل دي چې ترکيي تیر کال (۸۹.۹) میلوینه یورو د ناتو د ځواک حق العضویت اداء کړي چي دا له یوې خوا ډیره لویه برخه ونډه ده چې تر کیه یې اداء کوي له بل لوری ناتو هم ترکي فوځ ته چې په ناتو کې د شمیر له مخې دوهم فوځ دي زیاته اړتیا لری نو د دواړو اړیکې به د مشارکت تر پولی تر یوه وخته چې ترکیه یکه تازی ته ځان رسوي همداسی پاته وي 

 

 دوهمه برخه په راتلونکي کي :

---

[1]  https://www.aa.com.tr/fa

[2] https://www.marefa.org/

[3] http://peace-ipsc.org/fa

[4] https://www.bbc.com/persian/afghanistan/story/2005/02/050213_v-afgha-turky-isaf