حمد بن سهل البلخي (رح)

أحمد بن سهل البلخي  (235 - 322 هـ / 849 - 934 م)

یو له هغو علماؤ ، مفکرینو او فلاسفه، څخه دی چې تاریخ هیر کړی ، او تاریخ لیکونکو د نوموړي د ژوند په برخه کې هغه معلومات ندي وړاندې کړي کوم چې ددې عالم له شان سره ښایی

أبو زيد البلخي   د بلخ د ښار په  څنډو کې په (۲۳۵) هجری  زږیدلی دی ، وایی چې نوموړی اصلا د سیستان اوسیدونکی ؤ ، نوموړي لومړی له زده کړې وروسته د ماشومانو په روزنه پیل وکړ ، وروسته د نورو زده کړو د تر لاسه کولو لپاره د حاجیانو له ډلې سره په پښو بغداد ته و خوځید ، بغداد ته له رسیدو سره سم یې د هغه ښار له مشهورو علماؤ زده کړې پیل کړې ، په دې لړ کې لومړی له ابویوسف یعقوب بن اسحاق الکندی سره دیره شو او له هغه یې د طب ، فلسفی او طبیعت په علم کي ډیر څه زده کړل ، د فلسفی په علم کې یې ژوره مطالعه وکړه او د طب په برخه کي ښه متبحر شو ، د علم د تر لاسه کولو په موخه په ډیرو ښارونو او علماؤ وګرځيد ، خو وروسته له اته کاله سفر او ځیړنې  بیرته د بلخ په لور وخوځید ، د هرات له لارې بلخ ته ورسید ، هلته له دیره کیدو وروسته د علم او تمدن بل مرکز (ثمرقند) ته ولاړ او هلته یې د علم په خپراوي ،او په لیکنو پیل وکړ . ابو زید لکه څنګه چي د هغه شاګرد  الوزیری یې معرفی کوي ، ډنګر توربخوند سړی ؤ سترګې یې سره راټولې او کوچنی وي ، په مخ کې یې له ورایه د جدیت او هیبت ، وقار او عزت نښې لیدل کیدې ، کلک مذهبی شخص او د پیاوړې عقیدې څښتن ؤ ،ډیر علماء او دانشمندان پری راټول ؤ ټول عمر یې په تألیف ، تدریس او تعلیم کي تیر کړ  ، په معجم الادباء د یاقوتی کې لیکل شوی چي هغه ډیر فاضل او عالم شخصیت ؤ د ټولو پخوانیو او اوسنیو علومو احتواکوونکی ؤ په لیکنو کې یې د فلاسفه ؤ له طریقې کار اخیست  خو د ادب د څښتنانو سره یې مشابهت درلود ، ابو حیان توحیدی په خپل کتاب النظائر کې د هغه په هکله ډیر مواصفات لیکلی دی ، هغه لیکی چي په بغداد کې به ابو زید بلخي ته د حاجز البغداد نوم ورکول کیده ، داسې علم به نه ؤ چې هغه به پکښې پوره مهارت نه درلود ...

د نوموړي په لاس ګڼ شمیر علماء ، ادیبان او فلاسفه روزل شویدی ،چې ددې علماؤ له ډلې له نوموړي وروسته

۱- ابوبکر  محمد بن زکریا الرازی  فیلسوف یادولای شو ، نوموړي مشهور طبیب ، الرازی په خپله هم لیکلی چي فلسفه یې له علی البلخي زده کړیده

۲-أبو الحسن محمد بن يوسف العامري  چې په خراسان کې مشهور فیلسوف ؤ .

۳-أبو محمد الحسن بن محمد الوزيري چې د هغه په هکله یې ډیر څه لیکلی دی.

د بلخي لیکنې

بلخي ګڼ شمیر کتابونه په مختلفو علومو  لکه فلسفه ، طبعی علوم ، طب ، فلک او نجوم ، شعر او ادب ، تاریخ او سیاست او دین کې  ولیکل  چې مشهور یې په لاندې ډول دي

• الصورة والمصدر
• كتاب صناعة الشعر
• الأسماء والكني والالقاب
• أسماء الاشياء
• النحو والتصريف
• أسماء الله صفاته
• فضل صناعة الكتابة
• السياسة الكبير
• السياسة الصغير
• كتاب القرابين والذبائح
• كتاب مايصح من احكام النجوم
• اجوبة أهل فارس
• المختصر في اللغة
• كتاب اخلاق الامم
• رسوم الكتب
• صولجان الكتبة
  بلآخره نوموړی په (۳۲۲) هجری او (۹۳۴) میلادي کال له دي نړی سترګې پټې کړي

شمس الائمه ابوبکر محمد سرخسی

 

  شمس الائمه ابوبکر محمد سرخسی

امام علامه د حنفی فقهې شیخ ، د بخاری مفتی  ، شمس الائمه ابوالفضل بکر بن محمد بن علی ، بن الفضل الانصاری الخزری ، البخاری  الرزنجری  چې د مذهب د مسائیلو په حفظ کې به پری مثال ورکول کیده .

د هغه زوکړه او ژوند :

نوموړی په (۴۲۷) هجری کال تولد شوی ، له شمس الامام عبدالعزیز بن احمد حلوانی څخه یې فقه زده کړه ،   د سرخس اوسیدونکی دی ، او دا ښار د مروی او نیشاپور تر منځ  پروت دی چې اوس د  نرکمنستان په هیواد پوري اړه لری
  دا ښار د عبدالله بن حازم السلمی په مشری  د عبدالله بن عامر په امر د عثمان بن عفان (رض) د خلافت په مهال فتح شوی .

له نوموړی یو حکایت رانقل شوی چې یوه ورځ په یوه درسی حلقه کي ناست ؤ نو یو چا ورته وویل چی له امام شافعي (رح) څخه خلک روایتونه کوی چي هغه (۳۰۰) کتابچي لیکني په حافظه کې درلودې ، نوموړی ورته وویل : د شافعي د حافظی لیکنې زما د لیکنو په زکات کي هم نه راځې ، نو د هغو کتابچو شمیر یې پیل کړ چي دده په حافظه کې وي ، له شمیر وروسته معلومه شوه چي د هغه سره (۱۲۰۰۰) کتابچې ډکې وي او ورسره ګڼ تألیف شوی کتابونه هم پراته ؤ .

له نوموړی روایت شوی چي  کله له زندانه آزاد شو ، په دې وخت کې د همدې ښار امیر  خپلې مینځې (امهات الاولاد) خپلو غلامانو ته په نکاح ورکړې وي ، (سره ددی چي دې غلامانو نورې زوجې هم درلودې) نو امیر په دي برخه کي له علماؤ د جواز پوښتنه کړې وه ، هغوی ټولو ورته د جواز هوکي کړی وه ، خو یوازی سرخسي (رح) ورته ویلی ؤ چي خطا شوي یی ، ځکه دي خادمانو تر مخه له آزادو ښځو سره ودونه کړي دی ، نو دا ازدواج د آزادې د پاسه د غلامي ازدواج دی . امیر حکم وکړ چي دا ټولې واده شوې مینځې دې آزادې شي ،بیا یې ورسره د سره نکاح وتړله ، ټولو علماؤ ورته د هوکې سر وښوراوه ، خو سرخسي بیا ورته وویل چي خطا شوي یی ، ځکه په دي هره واده شوې  او بیا آزاده شوې مینځه لازمه وه چي عدت تیر کړې ، او تا پرته له عدته نکاح کړې نو د معتدې ښځې ازدواج روا ندی .. .. نو الله تعالی په دې دواړو مسئلوکې د سرخسي فضیلت په نورو علماؤ ښکاره کړ او دوی یی ورته پړه ګڼل .

د سرخسي (رح) سختی او زحمتونه
 د یوې داسي خبري له مخې چي د یوه نصیحت کوونکې په شان او د الله تعالی د دین د حق ویلو په جرم په (۴۶۶) هجری کال زندان ته ورټیل وهل شو ، ځکه نوموړی د هغه خاقان ( پاچا) په خلاف  د حرمت فتوا ورکړې وه چي له خپلې آزادې کړې مینځې سره یې پرته د عدت له تیرولو ازدواج کړی ؤ ،  نو یې په همدې جرم (۱۵) کاله په زندان کې تیر کړل  ، خو هغه موقع غنیمت وګڼله او د خپل علم  څخه یې د کتابونو په لیکلو پیل وکړ .په دې لړ کې یې د حنفی فقهې تر ټولو مشهور او معتمد کتاب  (المبسوط) پرته له علمی مراجعو له خپل ذهن څخه په (۱۵) جلده کي ولیکه  . وروسته یې د امام شیبانی د السیر الکبیر په نوم کتاب شرحه په دووجلدونو کې  ولیکه خو  کله چې د کتاب الشروط لیکلو ته یې پیل وکړ  په (۴۸۰) هجری کال له زندانه ازاد شو او له ازادیدو وروسته مرغینان  او یا فرغانې ته ولاړ هلته یې  بیا نور کتاب تکمیل کړ

په المبسوط کې یې د عباداتو د شرحې په آخر کې لیکلی (په څرګندو معانیوو او لنډ و عبارتونو کې دا د عباداتو وروستی شرحه ده ، د جمعې او جماعت څخه د بندي شوې لیکنه .

همدا ډول یې د طلاق د کتاب په وروستیو کې لیکلی دا د دقیقو معانیو څخه وروسته یوه آزمیل شوی  بندې د فراق په وحشتونو کې لیکلې ده د طلاق مؤثر وروستی کتاب دی. همدا ډول دا کلمات یې په ډیر عمیق بلاغت سره تر پایه  په یوه لنډه مقاله کې استعمال کړیدی .

د نوموړی لیکنې

۱- المبسوط په فقه کې په (۱۵) جلدونو کي چي ټول یې له خپل یاد څخه پرته له دی چې کتابونو ته مراجعه وکړي لیکلی دی

۲- په اصول الفقه کې یو کتاب په دوه لویو  جلدونو کې چاپ شوی هم دی.

۳- د السیر الکبیر شرحه ، په دوو لویو جلدونو کې دا یې هم په زندان کې ولیکه

۴- د طحاوی مختصره شرحه

۵- د امام محمد د الجامع الصغیر شرحه

• ۶- د امام محمد د الجامع الکبیرشرحه

• ۷- د الزیادات له شرحه
• ۸- د زیادات الزیادات له شرحه
• ۹- د الخصاف د کتاب النفقات شرحه
• ۱۰- د الخصاف د ادب القاضی شرحه
• ۱۱- د قیامت علامی
• ۱۲- فوائد الفقهیه
• ۱۳- کتاب الحیض

د نوموړی وفات

 نوموړي په (۴۹۰) هجری کال کې او ځینې وایی چي په (۴۸۳) هجری کي  وفات شوی

شقیق بلخی (رح) څوک ؤ

 د هارون الرشید سره د شقیق بلخی ملاقات : ژباړه : محمدشفیق صادق

  شقیق بلخی (رح) څوک ؤ

نوم یې    أبو علي شقيق بن إبراهيم الأزدي البلخي دی  د دوهمي هجري پیړۍ د اهل سنت او جماعت له علماؤ څخه او د تصوف له مخکښانو څخه ؤ ، نوموړی  زموږ د هیواد  په بلخ کې اوسیده ،  دحاتم الأصم استاذ ،   او د إبراهيم بن أدهم  سره یې ملګرتیا  وکړه ، او له هغه څخه یې  د تصوف زده کړي وکړي     له  كثير بن عبد الله الأبلي اوإسرائيل بن يونس اوعباد ابن كثير څخه یې روایتونه هم کړیدی     له نوموړي څخه عبد الصمد بن يزيد مرذويه اومحمد بن أبان المستملي اوحاتم الأصم اوالحسين بن داود البلخي روایتونه کړیدی   په  194 هـ کال د کولان په غزا کي په شهادت ورسید

د نوموړي د افکارو او خبرو بیلګي:

هغه وایی: زه په لومړي سر کې  شاعر وم ، او  الله تعالی مې توبه ترې قبوله کړه ، له دری لکه درهمو مې هم ځان خلاص کړ ، شل کاله مې وړینې جامي واغوستي ، خو کله چې د عبدالعزیز بن رواد سره مخامخ شوم ،  هغه راته وویل : موخه (د تصوف) څخه دا نده چي اوربشینه ډوډۍ وخورې او یا وړیني جامې واغوندې ، بلکه د تصوف څخه موخه او هدف دادی چې ته الله تعالی د زړه له تله وپیژنی ( الله ستا په زړه کې ځای ولری) او د هغه سره هیڅ شریک ونه نیسې  ، الله تعالی در څخه راضي وي ،د الله تعالی سره چې کوم څه دي په هغو ډیر ډاډه اوسئ تر هغو چې له خلکو سره دي .

- که یو څوک دوه سوه کاله عمر ولري ، خو چې دا لاندې څلور شیان ونه پیژنی ، نجات نشی موندلای.

۱- د الله تعالی پیژندنه ۲- د نفس پیژندنه ۳- د الله تعالی د اوامرو او نواهیو پیژندنه ۴- د الله تعالی د دښمن او د هغو د خواهشاتو پیژندنه .

- توکل دې ته وایی چې ته د الله تعالی په وعده پوره ډاډه او مطمئن وې

- څوک چې غواړي ځان ته معلومه کړي چې د الله تعالی معرفت څومره ورته حاصل دی ،نو ودې ګوري چې کوم څه چې الله تعالی ورته وعده کړې ، او کوم  څه چې خلک وعده ورکوي ، په کوم یوه یې زړه تړلی دی؟

ـ الله تعالی نیکان او بزرګان په مرګ هم ژوندي کړي ، خو ګنهګاران او سرکشان په ژوند هم مړه دي.

- زاهد خپل زهد په عمل کي ښیی ، او زهد ښکاره کوونکی خپل زهد په ژبه ښیی

- شقیق بلخی وایی چې زهد ( تقوی) او ویره یو د بل سره تړلی دي او همیشه سره پیوسته دي ،  زهد او ویره سره وروڼه دی چي یو له بل پرته نشي تکمیل کیدای ...

د هارون الرشید سره د شقیق بلخی ملاقات :

هارون ورته وویل: ته زاهد یی؟ ځواب یې ورکړ  نه ! زه شقیق یم

هارون الرشید ورته وویل : ماته نصیحت وکړه :

شقیق ورته وویل: ای امیر المؤمنینه ! ته الله تعالی  د ابوبکر په ځای ټاکلی یی او الله تعالی له تا څخه د ابوبکر صداقت غواړی  ، الله تعالی ته د عمر فاروق په ځای ټاکلی یی ، او له تا څخه د حق او باطل بیلول غواړي . الله تعالی ته د عثمان غنی په ځای ټاکلی یی او له تا څخه  د هغه حیا غواړي . الله تعالی ته د علی بن ابی طالب په ځای ټاکلی یی ، او له تا څخه د هغه حلم او علم غواړي.

هارون رشید ورته وویل:د صدیق په لاره څه ډول ولاړ شم ؟

هغه ځواب ورکړ . پوه شه چي ته امیر نه بلکه اجیر او مزدور یی ، او پو شه چي ته غنی نه بلکه فقیر یی ، او پوه شه چي ته آزاد نه بلکه غلام یی .

رشید ورته ویل :د حق او باطل ترمنځ څه ډول فرق وکړم ؟

ویی ویل:  خلک په دریو ډلو وویشه : یوه ډله له ځانه مشران ، بله له ځان نه کشران او دریمه همزولی

د مشرانو سره د پلرونو ، د کشرانو سره د زامنو ، او د همزولو سره د وروڼو ، نو د پلار احترام کوه او د وروڼو سره انصاف کوه او د کشرانو سره شفقت .

هارون الرشید لږ شیبه په فکر کی ډوب ؤ بیا یې ورته وویل څه ډول په حیا عمل وکړم ؟

شقیق ورته وویل: دا چي ته د خپلو همسایه ؤ څخه حیا وکړی ، او خپل ځان  په هغه مال کي چي ستا په واک کې دی د ټولو خلکو وکیل جوړ کړې .

بیا هارون یوه شیبه په فکر کې ؤ ، وروسته یې ورته وویل :په علم او حلم څه ډول عمل وکړم ؟

هغه ځواب ورکړ . د مولا( بادار)   دي اطاعت کوه او د نفس دې سرغړونه .

بیا هارون ورته وویل : نور راته ووایه ..

شقیق ورته وویل: الله تعالی اور پیدا کړی خو نوم یې پری جهنم ایښی دی ،او ته یې په دروازه کي ولاړ یی ، او تاته یې دری څیزونه درکړی چي د الله تعالی بندګان پری را سم کړی:

تاته یې بیت المال ، دوره (سوط) او توره (سیف) درکړی ، تاته یې امر کړی چي ته د الله تعالی بنده ګان د جنهم له اور څخه راوګرځوي ، کله چي کوم فقیر او مهتاج درته راغی نو په بیت المال کې یې له خپل حق څخه مه محروموه ، تر څو غلا او قتل ته اړ نشی ...   چاچي د الله تعالی ددین مخالفت  وکړ او د الله تعالی له حدودو او پولو یې تجاوز وکړ ، هغوی په سوط ( دوره) سره تأدیب کړه ، او چاچي یو څوک پرته له حقه مړ کړ ، هغه په توره (سیف) سره  د هغو د ولی په اجازه سره قصاص کړه ، که دې د الله تعالی د امر مطابق دا کارونه ونه کړل ، نو ته د دوزخیانو  ملګری یی او د بدبختانو مخکښ .

نو هارون الرشید ورته وویل: ( ای شقیقه ! زه خو د وسوځولم ، نور هم راته ووایه ..

شقیق ورته وویل: ای امیر المؤمنینه ! پوه شه ته یوه چینه یی او کار دي سیندونه ، که چینه وچه شوه ، نو سیند هم وچیږی . که چینه وبهیږي ، سیند هم ورسره بهیږي ، که دا خبری درته کافی نشی ، نو زه هم له تا کومه طمه ن لرم ، ...نو هارون الرشید په ژړا شو ..او امر یې وکړ چي مال ورته ورکړئ ، هغه مال تری وانه خیست ، هارون الرشید یې پریښود او تری ولاړ ...