د افغانستان روانې لوړی زده کړې د ننګونو او پرمختګونو ترمنځ

 

 

 دوهمه برخه                                                                              لیکنه محمدشفیق صادق

۶-استبدادي محیط

زده کړه او تعلیم هغه مهال مفید او ګټور وي چې د متعلم ، محصل لپاره ډاډه ، په زړه پوري ، مینه ناک او د متقابل احترام فضا موجوده وي ، استاذ د یوه مهربان پلار په شان له خپلو محصلینو او زده کوونکو سره چلند ولری ، استاذ د چراغ غوندي وسوزی ، نورو ته رڼا او علم ورکړي ، د استاذ مهرباني او اخلاص محصل علم ،او هڅې ته تشويق  کړي ، خو دلته بیا د ډیرو استاذانو او محصلینو  داستان بل ډول دی ، استاذ ځان ته  د استاذی د مقام په ځای د قاضي ، او څارنوال مقام  ټاکلی  ، دکتاتوري ، تنده رویه ،غورو او تکبر د ډیرو استاذانو ورځنی تعامل دی ،دلته نه  هغه مینه شته  ، او نه هغه اخلاص چې محصل ورته اړتیا لری، استاذ په دی لټه کې دی چې څنګه محصل  د ځان تابع کړي  ، محصل بیا په دی لټه کې دی چې څه ډول وکولای شی په مصنوعي احترام او جاپلوسی سره د استاذ مهرباني تر لاسه کړي تر څو وکولای شی په امتحان کې تري د بریالیتوب نمره واخلی ،په ښکاره خو یی لاس ورښکلوي ، خو په حقیقت کې بل حالت وي . د استاذ او محصل ترمنځ د پهلواني مسابقه ده. زیاتره محصلین د پوهنتون له فراغت وروسته یوازی د استاذانو د سخت چلند او چانسونو خاطری له ځان سره وړی ، داسی استاذان هم شته چې عیب ګڼې خپل محصل ته سلام واچوي او یا یی سلام علیک کړی ، په ټولګې کي  له استاذ څخه پوښتې  کول ، مناقشه کول ، او د استاذ غلطی راګرځول خو خامخا محصل ته په چانس تمامیږي ، نو زیاتره محصلین بیا له دې کړنو ډډه کوي . په داسی حال کې چې په نوره نړی کې بیا تعامل بل ډول دي ، هلته استاذ دی چې محصلین تری د زامنو په شان چاپیره وي ، همدا علت دی چې زموږ  کدورنه علمي وده  نه کوي .د همدی دکتاتوری نظام له امله ، د محصلینو سره ډیری پوښتنې لاینحله او بی ځوابه پاته وي ، تر دې چې د ځينو لوړتیا هم همدلته خاموشه کړي او د لوړو زده کړو څخه څه چې د پوهنتون له دروازې یې ښه نه راځې ...

۷- میخانیکې زده کړې

د پوهنتون دوره د عملی کارونو ،تجاربو ، نوښتونو  او اختراعګانو دوره ده ، په نوره نړی کې په همدی دوره کې اختراعات تر سره کیږي او نوی اکتشافات کيږي ، د ځینو پوهنځیو زیات درسی بهیر  باید په لابراتوار ، مزرعه ،عملی ساحه ، شفاخانه او فابریکه کي  سرته ورسیږي  ، دوی باید عملی زده کړې وکړی ، خو په تأسف سره  دلته بیا تر هر څه په میخانکي زده کړو ټینګار کیږي ، کتاب او د استاذ چوپتر د استاذ او محصل ترمنځ د اړیکې یوازیني  وسیله ده  . ځېنې  پوهنتونونه   د عملی کارونو لپاره  ، د کار ساحه نه لری او ځینې بیا د کمزوری اداری سیستم له امله یوازی په ټولګي بسنه کوي ، ډیری پوهنځي چې باید په ورکشاپ او لابراتوار کي کار وکړي ، نه لابراتوار لری او نه ورکشاپ ، که یې لری د کمزوری منجمنت له امله یې دروازی د محصلینو په مخ تړلې  وي ، او یا استاذ خپله د عملی کار وړتیا نه لری ،د تعلیم تربیي د پوهنځيو ډیر داسی محصلین مي ولیدل چې د کیمیا او فزیک له څانکو فارغ شوی و، خو په څلورو کلونو کي یې یوه روځ هم نه لابراتوار لیدلی ؤ او نه ورکشاپ ، د زراعت د پوهنځیو فارغین ،  د هیواد ډیر مشهور  زراعتې بوټې نه پیژنی  .کیدای شی د غنمو او اوربشو توپیر ونه شي کولای ، ځکه دوی زراعت یوازی په ټولګې کې زده کړي، د انجنیری څخه فارغ محصلین  په عملی ساحه کې د یوې نقشي د کښلو توان نه لری  ، نو څنکه به زموږ تخنیک او عملی وړتیا لوړه شی ؟

همدا حالت د اجتماعي پوهنځیو هم  دی ، د پښتو اودري له ادبیاتو فارغین د یوې کوچنی مقالی د لیکلو توان نه لری ، باور وکړی د جغرافیی د پوهنځي د فارغینو څخه می د استاذی لپاره امتحان اخیست د نقشي د څلورو خواوو په ښودولو قادر نه ؤ ، د ډیرو مشهورو هیوادونو موقعیت یې نه شوای ښودلای .. دې ځوانانو ته د هیواد راتلونکي په تمه دی.

۸- کمزوری لیکنې او مونوګرافونه :

د پوهنتون څخه د فراغت سند د یوې لیکنې ، مونوګراف ، پروژی  په تکمیل چې د لارښود استاذ تر څار لاندې باید کار پري وکړي ،ورکول کیږي . د پوهنتون نصاب باید  د نظری زده کړو پرځای په عملی زده کړو متمرکز وي ، پروژې ، ليکنې ،عملي کارونه باید د لومړي ټولګې څخه محصلینو ته ورکول شی ، محصل د څلورکلنې دورې تر پایه د اړوند مسلک د ټول کتابتون سره آشنا شي ،د څیړنې ، لیکنې او مقالي لاره یې ښه وهلې وي ، د فراغت په مهال وکولای شی خپله پروژه یا مونوګراف په موفقانه ډول پرته له ستونزو ، د پوهنتون په سویه ترتيب کړای شی ، البته دا هر څه هغه وخت ممکن دي چې د پوهنتون ، پوهنځې او دیپارتنمت اداري ورته منظم پلان ولری او استاذان د همدی کارونو په عملی کولو مکلف کړی ، که اداره دا کار ونه کړي ، زیاتره استاذان بیا ځانونه نه تکلیف کوی ،یوازی د چوپترونو د ورقو په اړولو ځانونه مکلف ګڼې ..نو ډیر له پوهنتون څخه فارغین د فراغت په مهال د مونوګراف او رسالي د لیکلو توان نه لری ، په څو وروستیو کلونو کې خو د مونوګراف په بیه اخیستل ، کاپي کول او استعاره په لوی کاربار بدل شوي ؤ ،  هغه کسان چې د اخیستلو توان لری ، ښه دی په پیسو یې اخلی خو نور چې دا توان نه لری ، کلونه یې مونوګرافونه پاته وي .

کوم کسان چې د مونوګراف د لیکلو توان ولری ،هغوی ته له یوې خوا د رهنما استاذ له خوا سمه رهنمایی نه کیږي ، محصل بیچاره لارښود استاذ په عذرونو او زاریو هم نشي موندلای ،که یی ومومي  سمه لارښوونه نه ورته کوی ، دلته بیا همغه دکتاتورانه تصور ورته پیدا شی چې زه باید همدلته له محصل کوچ وباسم ، په نتیجه کې محصل کمزوری موګراف ،یا رساله ولیکي چې په هیڅ صورت د یوه پوهنتوني فارغ لپاره  د مونوګراف نوم نشو ورکولای .

په داسی حال کې چي په نورو ډیرو هیوادونو کې دا رساله یو علمي منل شوی اثر وي چې کتابتونونه ورڅخه ګټه اخلی ، او فارغ ته د نورو لیکنو دروازي پرانیستل شی .

همدا علت دی چې موږ د کتاب لیکلو په برخه کې دومره وروسته پاته یو چې له مجبوریت څخه خپله علمي تشه د ایراني ، عربي ، انګلیسی یا اردو څخه په ژباړو ډکوو ...

 نور بیا ...

 

 

 

 

 

 

 

 

 

د افغانستان روانې لوړی زده کړې د ننګونو او پرمختګونو ترمنځ

 

                               محمدشفیق صادق

 لومړی برخه

 تر هر څه مخکې باید دا ومنو چې بی سوادي ، بی علمي او کم علمي نه د پرمختګ لاره ده  او نه د نورو د غلامی او احتیاج څخه د خلاصون ، بی علمه ، بی سواده ، او کم علمه انسانان په ننی نړی کې له غلامی ، احتیاج اوذلت  ځان نشی ژغورلای ، څوک  چې څه درکوي ، نو څو برابره  به درڅخه غواړي ،له همدې امله په علم او تخنیک سنبال ملتونه نن د بی علمه او کم علمه ملتونو په اوږو سپاره دي ، چې پرته له علمي پرمختګونو به یې له اوږو راکوز نه کړی ، که له یوې اوږي یې را کوز کړي ، مجبور دي په بله اوږه یې بیرته په خپله سپاره کړي .. همدا د بی علمه ټولنو ورځنی ژوند دی ..

 بل خوا لوړې  او پوهنتونې زده کړې د هیوادونو د علمي پرمختګونو او لاسته راوړنو بنسټ جوړوي ،  د نړی نني  پرمختګونه ،  اختراعات ، علمي ، ساینسي او کلتوری لاسته راوړنې   د همدي پوهنتوني زده کړو او تخصصې هڅو نتیجه ده ، که نن څوک په هوا ګرځې ، یا په ځمکه زور لری ، د همدي لوړو زده کړو او علمي پرمختګونو نتیجه ده ، له همدې امله نړیوال  ورته خاصه پاملرنه کوي ، تر دې چې د تخصصې کدرونو او علمې ککریو په راجلب کولو او غلاکولو  ، د مخالف لوری په ترور کولو کې د تجارت تر ډګره رسیدلی .د نړی پوهنتوني زده کړي نن ورځ له وړکتونه او ابتدایی دورې د عباقره ، ځیرکو ،بااستعداده زده کوونکو په انتخاب ، پیل کیږي ،چې دا زده کوونکې د ابتدایی او لیسې په دورو کې تر خاص اهتمام لاندې روزل کیږي تر څو تری نابغه او مخترعین جوړ کړي . په نني نړی کې د لیسانس زده کړو ته  د لوړو زده کړو د پیلامې په بڼه کڼل کیږي ، چې محصلین ورته د ابتدایه زده کړو په څیر ګوری ، تر څو د پاته لوړو زده کړو بنسټ پری جوړ کړي .

زموږ هیواد کې پوهنتونې زده کړې د ظاهرشاه د حکومت په مهال د کابل د پوهنتون په پیل سره راپیل شوي ،چې په ابتدا کې یې ښې علمي  لاسته راوړنې درلودي  ، د څلويښت کلن روان  ناورین په  لوړو ژورو کې  د شاتګونو تر څنګ مو ځینې لاسته راوړنې هم درلودې ،د پوهنتونونو د شمیر تر څنګ د پوهنځيو زیاتوالی ، د علمي کدرونو  تخصصې وده ،د ځوان نسل پراخه لوالتیا او د کتاب د بازار تودوالی د همدي لاسته راوړنو نمونه ده ، دا باید ومنو چې  په  تیرو شلو کلونو کې د زده کړو د کیفتي او کمیتي  بډاینې لپاره ډیرې هڅې وشوي ، خو متأسفانه چې دا هڅې د  ځینو  شخصې ، سلیقوي ، ایدیولوژیکې  غوښتنو او اداری کمزورتیاؤ  له امله د خنډونو او ننګونو سره مخ وې  چې  د تمې سره سم یې  وده ونه کړه ، برعکس په ځینو مواردو کې یې د ځوان نسل د غلطې روزني لامل شوي.

دا خبره هم باید ومنو چې د هیواد په اکاډیمیک سنګر کې ډیرو په هیواد او دین  مینو استاذانو خپله دنده په ښه شان  تر سره کړي ، او داسی کدرونه هم لرو چې ، ددوی هڅې ، مینه او احساس ددې وطن د بچیانو لپاره د لاری مشالونه دي ، خو ددي تر څنګ دې ډګر د ځینو ننګونو ، مداخلو ،مغزمینځلو پرګرامونو او نورو کمزورتیاؤ  له امله د ډیرو ستونزو په درلودلو مطلوب پړاونه ونه وهل او په ډیرو ځایونو کې خو د شاتګ لامل هم شول ،چې زه به ددې ننګونو څو مثالونه په لاندې ډول ذکر کړم :

۱- د ښوونځې (ابتدایه،لیسه) دورې د پوهنتونې زده کړو لپاره اساسی بنسټونه دي ، دا زده کړې هغه ځوانان په ښه شان تر سره کولای شي چې په ښوونځې کې یې اساس پوخ کړی وي ،  د ثانوي (لیسې) دورې نصاب یې په مکمل ډول اخیستی او عملي کړی  وي  ، خو زموږ د هیواد (۷۰) فیصده د (۱۲) ټولګېو  فارغینو د ښوونځې د  دورې د کمزوری تعلیم ، تربیی ،او منجمنټ له امله هغه وړتیا نه درلوده چې د یوه محصل څخه په پوهنتوني دوره کې تمه کیږي . ددی لامل دا ؤ چې :

۱- دتیرې دورې  په لومړيو (۱۵) کلونو کې د کانکور د کیمټې د لوی فساد په نتیجه کې ، د پیسو او رشوت په ورکولو ګڼ کمزوری او بی علمه ځوانان داسې پوهنځيو ته بریالي کیدل چې وړتیا یې نه درلوده ،دي کسانو  چې زیاتره د حکومتې چارواکو او بډایه کورنیو څخه ؤ د پیسو په ورکولو ځانونه مهمو پوهنځیو ته رسول ،هلته به هم د روابطو ،پیسو او نورو لارو په واسطه  د پوهنتون څخه د فراغت سندونه تر لاسه کول  ،  برعکس ،بااستعداده او وړ زده کوونکې به له دی چانس څخه محروم پاته ، خو کیمټې ته د استاذ خموش په راتلو  تر ډیره ددې فساد مخه ونیول شوه .

۲- قومې او سیمه ایزو تعصباتو هم د ناپوهه محصلینو په بریالیتوب  کې هم مهم رول درلود ،په ځینو ولایتونو کې خو  د کانکور کمیټې او د اړوند پوهنتون ادارې په لوی لاس نقل او بی نظمی ته لاره هواروله تر څو د هغې  سیمې ، ولایت او ژبی ځوانان په ګڼ شمیر کې پوهنتونونو ته لار ومومي  او  له نورو قومونو يی انډول کم رانشی  . زه خپله دداسې صحنو شاهد یم چې  د پوهنتون له ریاست څخه بیا د کانکور تر څارونکو ټول په دې لټه کې ؤ چې د امتحان صحنه کې درغلې وکړي .داسی ښوونځې هم ؤ چې د کانکور په امتحان کې به یې اتیا سلنه زده کوونکي طب ته بریالی شوی ؤ په داسی حال کې چې د همدې ښوونځي د تیر کال نتایج به شل فیصده هم بریا نه درلوده .

ب :د پوهنتون د ننه تدریسې  او ادارې ستونزی :

۱-د کمزورو استاذانو ګمارنه :

۱-په تأسف سره  په هیواد کې د فساد  پراخه څپه  اکاډیمیک مرکزونه هم تر چتر لاندې راوستل ، پوهنتونونو  ته د ځینو کمزورو استاذانو په راتلو هیواد د اکاډیمیک ناورین سره مخ کړ ، د قومي ، لسانی ، سمتي او قرابتي فساد په نتیجه کې  ډیر وړ استاذان چې د تقرر حق یې درلود ، له خپل حق څخه محروم  ، په ځای به یې  داسی کسان دی مقام ته رسیدل چې د ثانوی دوری داستاذی اهلیت یی هم نه درلود ،زه داسی ډیر کسان پیژنم چې د همدی فساد قربانی شوی په ځای ېې د قوم او سیمې په اساس  کمزوری کسان ټاکل شوې چې د کمزورو محصلینو په فراغت کې یې مستقیم اثر درلود .

۲ -  همدی کمزور استاذانو  محصلین هم ځان غوندې ټنبل او بی مسؤلیته روزل ، ددوی سره په یوه خوله خندا به یې وړیا  نمری ورکولی او ځینو به چې خندا نه ورسره کوله په دوهم او دریم چانس کې به هم ناکام ؤ ، داسی استاذان هم پیژنم چې یوازی د سیمي په اساس یې محصلینو ته نمری ورکولی .

۳- د استعماری افکارو د ترویج  لپاره ځینو  بی مفکوري استاذانو ته د سیمینارونو ،بورسونو او چکرونو په ورکولو مختلف افکار ورکول کیدل ، تر څو استاذان بیا همغه افکار د تمدن ، پرمختګ ، او ترقی په نوم کټ مټ په محصلینو عملی کړی .، ددې استاذانو هر مثال به د لویدیځ  د قرون وسطی په څو محدودو فلاسفه ؤ ارسطو ، سقراط ، افلاطون ..او  د فرانسی په انقلاب  راڅرخیده  ، اروپا ورته جنت او اسلامی نړی ورته جهنم ښکاریده ، چې په ښکاره به یې اسلام تر نیوکي لاندې نیوه ، د مسلمانو فلاسفه ؤ لکه البیرونی  ، ابن سینا ، فارابی ، ابن خلدون ..څخه  به خبر هم نه ؤ  .

۴- اختلاط

پوهنتونې دوره د ځوانې د جوش او مستی دوره ده ، په دې دوره کې ځوانان او پیغلې د خپل مخالف جنس په لټولو او نیژدې کولو کې هڅې کوي .لازمه خو دا وه چې دواړه جنسونه د اسلامی  او افغانی کلتور په اساس سره پیل او هر جنس ته د زده کړو لازم محیط برابر شوی وای ، تر څو یې فکر په مقابل جنس کې د پاته کیدو  په ځای په زده کړه منحصر شوي وای ، خو متأسفانه ، بی جلبه اختلاط ددي لامل ؤ چې ډیري نجوني د بی لاری ځوانانو له خوا د ځوروني سره مخ وي او ډیرو کورنیو خو نه غوښتل په داسی بی حیا  ماحول کې خپل اولاد ووینې .

۵-نصاب

د هر هیواد د پوهنتون او معارف نصاب د هغه هیواد د کلتور ،دین او عنعناتو تر څنګ په منل شوو علمي پانګو ولاړ وي ، هر هیواد هڅه کوي داسی نصاب جوړ کړي چې  د خپل منل شوی کلتور په مراعات  ،د هیواد د غوښتنو او اړتیاؤ په پوره کولو د نړی له لوړو علمې معیارونو سره برابر وي .

په دې برخه کې هم زموږ د هیواد  اکاډیمیک سیستم د نورو له افکارو متأثره ؤ ، د خپل کلتور د منلو په ځای  هڅه کیده چې د نړی له کلچر سره ځان برابر کړی ، د پتلون او دریشی اغوستل د یونیفارم په نوم  په ډیرو پوهنتونونو کې جبری او لازمي خبره وه ، په ځینو کې خو لا د ګیری  او ملی جامو خبره د تمسخر تر بریده رسیده ، د نجونو لپاره  ټاکلی لباس اعلان شوي نه ؤ ، هڅه داسی وه چې نجونې په داسی لباس کې راشی چې وطنی او اسلامی رنګ او بوی ونه لری ، تر څو وکولای شی افغانه محصله د خپل کلتور څخه راوباسی ، البته دې حالت  د هیواد په سطحه توپیر درلود ، په پښتون میشته سیمو کې چې  لږ نجوني پوهنتون ته تللې  هڅه کیده د حجاب په مراعات کولو نجونی تشویق کړي تر څو پوهنتون ته ورشی .البته په دی مبارزه کې د اسلامی فکر لرونکي استاذان او مسلمان متدین ځوانان د ستایلو وړ دی ، ددوی هڅې وي چې په  پوهنتونې فضا د سیکولرستی افکارو څادر خور نه شو .

۲-تر ډیرو کلونو خو په زیاتره پوهنځيو کې ټاکل شوی درسی کتابونو شتون نه درلود ، ځینو استاذانو به د پخوانیو استاذانو له زړو چوپترو استفاده کوله او ځینو به خپل لیکلي مواد په محصلینو زده کول ، په وروستیو کې بیا ځینې کتابونه چې ځینو استاذانو د خپلې رتبې  د ترلاسه کولو لپاره لیکلي ؤ  په محصلینو لازمی شول ، محصلین به مجبور ؤ ټاکلی کتابونه له  ټاکلو کتابتونونو  په بیه واخلی ، دی کتابونو محصلینوسره د معلوماتو په برخه کې مرسته وکړه ،خو په تأسف سره چې په پښتو ژبه لیکل شوي  کتابونه د غلطی ژباړې او غلطې لیکنې له امله دومره په محصلینو درانه ؤ چې مجبور ؤ هغه پخوانی چوپترونه او یا ددې کتابونو اصلي مراجع را پیدا کړی ،زیاتره وخت به خپله استاذ هم نه پوهیدوه چې د کتاب د متن مطلب څه دی؟

۳- په وروستیو کې دا دود شو چې د هرې علمي  لیکنې  تاریخي سیر او تاریخي ریښې راوباسی ، تر څو معلومه شی په پخوا زمانو کې په دی اړوند کوم چا څه لیکلي یا ویلي او که نه ؟  دا موضوع په خپله ځای کې  په زړه پوري ده  ، خو تر شا معما دا وه چې کوم تاریخې اسناد د اعتبار او لاسته راوړڼې وړ کڼل کیږي ؟ تر کومه تاریخه او تر کومه لیکواله باید دا لیکنه رسیدلی وي ؟ نو ښه لیکنه هغه وه چې تاریخي سیر یې اروپا او قبل المیلاد د یونان فلاسفه ؤ ته ورسیږي  ،د اسلامی تمدن ، فکر او فلاسفه ؤ کردار په دې برخه نه د توجه وړ ؤ  او نه  یې د لیکنې ارزښت زیاتولی شوای ، برعکس داسی لیکنی چې په اسلامی  تاریخي سیر ولاړې وي ، کم اهمیته او ځینې استاذانو ته  خو د منلو هم نه وي ،ددې تصور په پلي کولو هڅه دا وه  چې زموږ محصل ، باید ومني چې پخوا هم اروپا وه ، چې تمدن یې رامنځ ته کړی ، اوس هم اروپا ده چې موږ ورته اړ یو، او راتلونکي کي هم باید اروپا ومنو ، حال دا چې دا تصور د ستعمار یو تپل شوي تصور دي چې په اسلامی او دوهمه نړی په پټو سترګو منل شوی .

نور بیا ..