د نړی لومړی او نامتو جغرافیه پوه
شریف الادریسی
ژباړه او راټولونه : محمد شفیق
صادق
شریف الادریسی د محمد زوي ؤ چي په (۱۱۰۰- ۱۱۶۶) میلادی کلونو کې یې ژوند درلود ، بشپړ نوم یې : ( ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن ادریسی الحمودی الحسنی
الادریسی ) مشهور په شریف ادریسي دی.
نوموړی په (۴۰۳)
هجري او(۱۱۰۰) میلادي کال د اسپانیا هیواد
د ښارونو څخه د سبتې په ښار کې تولد شو ،
داچې د المغرب د ادراسیانو د حکومت د مؤسس سره یې کورني اړیکې درلودې له دې امله
په شریف سره ونومول شو . د هغه وخت د اندلس ( اوسنی اسپانیا ) د قرطبې (کورتوبا)
په ښار کې یی چې هغه مهال د علم او فرهنګ
تر ټولو لوی مرکز ؤ ، د فلسفې ، طب ، نجوم
زده کړې پای ته ورسولې ، او په ریاضیاتو
کې یې ښه مهارت تر لاسه کړ. هغه په ځوانۍ کې د سفر کولو او (نړی ګرځیدو) سره ډیره
مینه درلوده ،نو یې د عمر په (۱۶) کلني سفرونو ته ملا وتړله ، او د هغې سیمې په
څیرمه تقریبا ټولو ښارونو وګرځېد ، تر دې چې د هغې زمانې د
صیقلې (سیسل) جزیري ته چې د مدیتراني په شمال کې پرته ده ورسید ، د هغې جزیرې د
پادشاه (دوهم راجر) سره یې ملاقات وشو او هلته یې د خپلو سفرونو د انجام په اړوند
یو کتاب د (ننزهة المشتاق فی اختراق الآفاق) په نوم ولیکه ، نوموړی کتاب د هغه پاچا د خوښئ او توجه
وړ وګرځيد .
نوموړی
د نړی په سطحه یو له مهمو جغرافیه پیژندونکو څخه دی ،او له هغو خلکو ډیر مشهور دی چي دنړی نقشه یې ښکلې ده ، دا د (قرون وسطی ) د
تاریخ تر ټولو لویه لاسته راوړنه وه چي د جغرافیی په برخه کې دي مسلمان عالم تر
سره کړې ، ،هغه په دي کار (۱۵) کلونه تیر کړل ، ول دیورانت
د ادریسی د نقشې په اړوند وایی : دا د قرون وسطي د زمانې د نقشو به رسامي کي تر ټولو لویه لاسته راوړنه وه ،تر دي وړاندي دا ډول
علمي ، پراخه ، لویه او دقیقه نقشه نه وه رسم شوي ،ادریسي به د نورو
مسلمانو علماؤ په شان د ځمکي په کروي والی ټینګار کاوه ، او دا یوه څرګند حقیقت دی
) (قصة الحضارة 13/ 358).
منځنې پیړي د تاریخ د هغې (۱۰۰۰)
کلنې دورې یوه برخه ده چي اروپا پکښې د
تیارو شپې صبا کولې ، سره ددې چې د تاریخ دا پړاو یوازي تر اروپا پورې محدود دی او
نوره نړي ددې تاریخ څخه مستثني ده ، په تیره اسلامي نړی ، خو اروپایان د خپلی
استعماري برتری له امله توانیدلی چي زموږ روښانه تاریخ ته هم ، د خپلو تیارو د تاریخ پوښ ورکړي او د قرون وسطا تاریخ چي
هیڅکله هم په مسلمانانو ندی تیر شوي په مسلمانانو هم ومني ، اروپا د قرون وسطی په تیارو کې ډوبه
وه ، خو د اسلامي نړی یوه ځوان د دې تیارو په سهارنې برخه کي د ځمکې هغه کره جوړه
کړه چي کلیسا یې یوازې په نظر ورکولو لسګونه اروپایی عالمان ژوندي وسوځول . د
ادریسي د سفرونو کتاب سره ددې چې د هغې زماني په تر ټولو علمي ژبه (عربي) لیکل شوی
ؤ خو وروسته لومړی فرانسوي او بیا نورو ډیرو ژبو ته هم وژباړل شو ، دا داسي یوه لیکنه وه چي په هغه زمانه کې یې خلکو ته نړی وښوده او خلک
یې له نورې نړي د نقشې په واسطه خبر کړل ، په دې هکله (کراچوفیسکې) په خپل کتاب (د
عربی جغرافیایی ادب تاریخ ) (ج1, ص 280) کې د ادریسي
په هکله وایی : د ادریسی پلرونه په مالقه
کې کوچنې امیران ؤ ، چې ونه توانیدل تر ډیره وخته په خپله سیمه واکمنې وکړي ، نو
له ناچاری په یوولسمه میلادي بیړي کې سبتې
ته راغلل او هلته په (۴۹۳ هه) (۱۱۰۰)
میلادی کې ادریسي تولد شو ، د اندلس څخه د بیلتون سره سره بیا هم د هغه د کورني
اړیکې له اندلس پرې نه شوې ، او ادرسي خپلې زده کړې په (قرطبه ) کې تر سره کړې .
ادریسي د هغه وخت د صیقلې د جزیرې د پاچا ( دوهم راجر) په غوښتنه د ځمکې کره له سپینو زرو ( نقري)
څخه جوړه کړه ، او یوه نقشه یې پرې
رسم کړه ، هغه ، په نقشه کې د طول البلد او عرض البلد د کرښو څخه هم استفاده وکړه
او دا کرښې یې عملا د نقشې په مخ تر سیم کړې ، په نقشه کې یې د سودان د سیمې مهمې
برخې ، د نیل د سیند او ددې سیند د سرچینې په اړوند ، ډیر دقیق معلومات ولیکل ..
همدا شان د نومړي کتاب ( نزهة المشتاق ) په اروپا کې د (کتاب راجز) په نوم چې د
هغه وخت د سیمې پاچا ؤ ، مشهور دی ، شریف ادریسی د اندلس څخه چې هغه مهال د
ناورین سره لاس او ګریوان ؤ د خپل نبوغ سره یوه مسیحې هیواد ته چې مشر یې داسي یو
څوک ؤ چي علماء او پوهان یې خوښیدل ، او د هغوی عزت یې کاوه هجرت وکړ، هغه د
نوموړي سره د علومو په تجربو کې مرسته وکړه ، د هغه لپاره یې د سفر وسایل برابر
کړل او د عملي تجاربو لپاره یې د فلکیاتو او نجومو په علم کې هم ډیره همکاری وکړه
، نوموړي د قطب نما په جوړولو او د لارو او سیمو په نقشه کولو کې د بحری سفرونو
لپاره لاره اسانه کړه ،
نوموړي د خپلو سفرونو په لړ کې د هغه په وینا چي د اندلس له لیشبونه
(لسبون) له ښار څخه د مراکش په لور سفر پیل کړ ، د شمالی افرایقا د
ښارونو او سیمو له لیدو وروسته قسطنطنیه ولیده ، بیا د فرانسي جنوب ته د کښتي په
واسطه سفر وکړ ، او انګلستان ته هم ولاړ ،د اقیانوس د سمندر په څپو او لوړو ژورو یی مطالعه وکړه ، په (۵۱۰) ه ق کال یې
آسیای صغیر ته سفر وکړ ، او د مدیتراني له سمندر څخه د مراکش په لور ستون شو د هغه دریم او تر ټولو
مهم سفر د افریقا د وچي هغو جهیلونو ته ؤ چي د نیل د رود سرچینې شمیرل کیږي . همدا شان نوموړي د افریقا له ډیرو مسافرو سره د بالرمو
په بندرکې مرکې کولې او دهغو سیمو له حالاتو به یې معلومات راټولول ، نوموړي
د فرانسی ، آلمان او انګلستان تر دې چې د
اسکاندیناوي ټاپوګانو په اړه هم ډیر ګټور معلومات راټول او ولیکل . چي تر دي مهاله
هیڅ مسلمان عالم نه ؤ پري بریالی شوی ، ادریسې خپله نقشه د هغې زمانې د علم په
اساس داسې ولیکله چې شمال خوایې کښته ولور ته او جنوب کې د نقشې پورته خواته لیکلی
ؤ ، ددې نقشي لیکلي بڼه په (۷۰) پاڼو کې وه چې هره پاڼه یې ((33 × 21 ) سانتي متره وه
، یعنې نیژدې (۵) متره مربع ته رسیده ، چې یوه آلمانې عالم (کونراد میلر) یې
یوه رنګه کاپې په (۱۹۲۸) کال وروسته له دې
چې د هغې نقشې مختلفې ټوټې یې راټولې کړې ،او مهمې سیمې او نومونه یې په المانې
وژباړل ، چاپ او خپره کړه
په 510 هـ / 1116 کال سره ددې چې د عمر شپاړس کلون یې لا نه ؤ پروه شوي د آسیاي صغیر څخه یې
لیدنه وکړه ، خو د نورو سفرونو سره سره نوموړي نوره افریقا او آسیا ونه لیده ، نوموړي
سره ددې چې تقریبا (۴۰) کلونه د سیسل په
ټاپو کې تیر کړل خوهلته د حالاتو د خرابیدو له امله د عمر په وروستیو کي بیرته خپل اصلي ټاټویې(سبته
) ته ولاړ او هلته په (۵۶۱) هجري او (۱۱۶۵ ) میلادي کال
وفات شو . نوموړي د جغرافیی د کتاب تر څنګ
ډیرې نورې لیکنې هم درلودې ، د هغو له جملې څخه د نباتاتو په علم کې د "الجامع لصفات أشتات النبات) کتاب ؤ چي د
مختلفو بوټو او ونو خواص او صفات یې پکښې راټول کړی ؤ همدا شان یې د میوو ، دانو ،
ګلانو تر څنګ په حیواناتو او د هغو په اړوند د ضرورت وړ مساېلو تر څنک د معادنو په
اړه هم لیکنې درلودي همدا شان
نوموړي د دې کتابونو تر ځنګ نورې لیکې هم په شعر ، ادب ، نبات ، کې درلودي
د هغه
مشهورې لیکنې
1 نزهة المشتاق في اختراق الأفاق
2 روضة الأنس و نزهة النفس، أو بإسم أخر
(المسالك والممالك)
3 الجامع لصفات أشتات النبات
4 الأدوية المفردة
5 روض الفرج و نزهة المهج : و هو مُختصر صغير
للمسالك و الممالك .
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر